روزنامه ثریاثریا، روزنامه، نشریه‌ای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی به فارسی که نخست در قاهره، سپس در تهران و پس از آن در کاشان منتشر می‌شد. فهرست مندرجات۱.۱ - اختلاف موسسان روزنامه ۲ - هدف از انتشار روزنامه ۳ - زمان توزیع و محتویات روزنامه ۴ - ویژگی این روزنامه ۵ - دیدگاه کاشانی نسبت به جو حاکم ۶ - چند عنوان مهم مقالات روزنامه ۷ - پایان انتشار در قاهره ۸ - انتشار مجدد در ایران ۹ - سومین دوره انتشار ۹.۱ - مهمترین مقالات این دوره ۱۰ - آخرین شماره روزنامه ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - موسسان روزنامهروزنامة ثریا را میرزاعلی محمدخان کاشانی و سید فرج الله حسینی، تاجر کاشانی مقیم مصر، در ۱۳۱۶ در قاهره تاسیس کردند. [۱]
محمدعلی تربیت، تاریخ مطبوعات ایران، در ادوارد گرانویل براون، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورة مشروطیت، ج۲، ص۳۰۵، ترجمة محمدعباسی، تهران (۱۳۳۷ ش).
[۲]
یاسنت لویی رابینو، صورت جراید ایران و جرایدی که در خارج ایران به زبان فارسی طبع شده است، چاپ فرید قاسمی، تهران ۱۳۷۳ ش، ص۲۸.
کاشانی نگارنده و صاحب امتیاز اصلی روزنامه به شمار می‌رفت و بیشتر مقالات به قلم او بود. [۳]
محمدعلی تربیت، تاریخ مطبوعات ایران، در ادوارد گرانویل براون، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورة مشروطیت، ج۲، ص۳۰۵، ترجمة محمدعباسی، تهران (۱۳۳۷ ش).
[۴]
یاسنت لویی رابینو، صورت جراید ایران و جرایدی که در خارج ایران به زبان فارسی طبع شده است، چاپ فرید قاسمی، تهران ۱۳۷۳ ش، ص۲۸.
۱.۱ - اختلاف موسسان روزنامهدر اواسط سال دوم انتشار روزنامه، در پی اختلاف میان مؤسسان، کاشانی تمام حقوق و امتیازات خود را به حسینی واگذار کرد و خود، روزنامة پرورش را به همان سبک و سیاق در قاهره منتشر نمود. [۵]
محمدعلی تربیت، تاریخ مطبوعات ایران، در ادوارد گرانویل براون، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورة مشروطیت، ج۲، ص۳۰۶، ترجمة محمدعباسی، تهران (۱۳۳۷ ش).
[۶]
یاسنت لویی رابینو، صورت جراید ایران و جرایدی که در خارج ایران به زبان فارسی طبع شده است، چاپ فرید قاسمی، تهران ۱۳۷۳ ش، ص۲۸.
وی در شمارة نخست روزنامة پرورش، [۷]
سال ۱، ش ۱، ۱۰ صفر ۱۳۱۸، ص۷.
پس از یادآوری زحمات هجده ماهة خود در ادارة ثریا، نوشته است که به جهت خیرخواهی، از تعطیل کردن ثریا خودداری و به نشر روزنامة جدید اقدام کرده است.۲ - هدف از انتشار روزنامهاز آن تاریخ به بعد روزنامة ثریا به مدیریت و صاحب امتیازی سید فرج الله حسینی کاشانی همچنان در مصر انتشار یافت، ولی اهمیت سابق را نداشت و پس از انتشار نوزده شمارة دیگر، در ۱۳۱۸ تعطیل شد و مدیر آن به ایران آمد. [۸]
محمدعلی تربیت، تاریخ مطبوعات ایران، در ادوارد گرانویل براون، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورة مشروطیت، ج۲، ص۳۰۶، ترجمة محمدعباسی، تهران (۱۳۳۷ ش).
در نخستین شمارة ثریا (تاریخ انتشار: ۱۴ جمادی الاخرة ۱۳۱۶)، کاشانی هدف از تاسیس روزنامة ثریا را خدمت به وطن ذکر کرده و گفته است که از دیدگاه فرنگیان، نشر روزنامه معیاری برای تمدن و ترقی هر کشور است؛ بنابراین، از راه قدرت قلم می‌توان برای هم وطنان مفید بود. همچنین اشاره کرده که دلیل انتشار این روزنامه در مصر، رواج آزادی قلم و انتشار اخبار درست در این کشور و نزدیکی آن به ایران است. («سبب نگارش این روزنامه» ) [۹]
ثریا، سال ۱، ش ۱، ۱۴ جمادی الاخره ۱۳۱۶، ص۲ـ۳.
مقالة افتتاحی نخستین شماره، با عنوان «خطبه»، پس از حمد و ثنای پروردگار، اطاعت از دو پادشاه عادل را ــ که ظاهرا مقصود، شاه ایران و خدیو مصر بوده ــ بر عموم مسلمانانواجب شمرده است. [۱۰]
ثریا، سال ۱، ش ۱، ۱۴ جمادی الاخره ۱۳۱۶، ص۱.
۳ - زمان توزیع و محتویات روزنامهثریا شنبه‌ها و یکشنبه‌ها توزیع می‌شد و هر شمارة آن دارای شانزده صفحه به ضمیمة دو تا چهار صفحه آگهی و اعلان داشت. در صفحة اول هر شماره علاوه بر عنوان، فهرست مندرجات، قیمت اشتراک و نشانی روزنامه به زبان فارسی، و اسم صاحب امتیاز و مدیر مسئول روزنامه به زبان‌های فارسی، انگلیسی و فرانسه درج می‌گشت. ذیل عنوان، که به خط نستعلیق درشت نوشته می‌شد، به سیاسی، علمی و ادبی بودن روزنامه اشاره، و از ارسال مقالات به نفع دولت و ملت ایران استقبال شده بود. ۴ - ویژگی این روزنامهروزنامة ثریا در زمان مدیریت کاشانی بسیار مشهور بود، به طوری که به گفتة محمدعلی تربیت [۱۱]
محمدعلی تربیت، تاریخ مطبوعات ایران، در ادوارد گرانویل براون، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورة مشروطیت، ج۲، ص۳۰۵، ترجمة محمدعباسی، تهران (۱۳۳۷ ش).
هیچ یک از نشریات فارسی در دورة استبداد ارزشی همانند ثریا نداشتند. کسروی نیز در کتاب تاریخ مشروطة ایران [۱۲]
تاریخ مشروطة ایران، ص۴۱.
هنگام صحبت از جراید قبل از مشروطیت، دربارة ثریا می‌نویسد تا زمانی که نگارش ثریا با علی محمد کاشانی بود، آوازة گفتارهای تند آن به همه جا می‌رسید، ولی پس از جدایی کاشانی از روزنامه و انتشار «نامة پرورش»، ثریا اهمیت خود را از دست داد.علاوه بر روشنگری و تنویر افکار عمومی، یکی از تاثیرگذارترین اقدامات روزنامة ثریا در تحولات ایران، در دوران مدیریت کاشانی، دفاع از مدرسة تربیت تبریز بود که با اقدامات افرادی نظیر حاج سید محمد یزدی تعطیل شد. [۱۳]
«مویة ثریا بر جگر گوشه گان وطن»، سال ۱، ش ۳۷، ۲۹ صفر ۱۳۱۷، ص۹ـ ۱۲.
[۱۴]
تقی زاده، ص۲۸.
اعتراضات سخت ثریا به یزدی به تبعید وی از تبریز انجامید. [۱۵]
محمدعلی تربیت، تاریخ مطبوعات ایران، در ادوارد گرانویل براون، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورة مشروطیت، ج۲، ص۳۰۶، ترجمة محمدعباسی، تهران (۱۳۳۷ ش).
در هر شماره، حوادث و اخبار داخلی و خارجی (نظیر اخبار برگزاری اجلاس خلع سلاح لاهه در ۱۸۹۹ میلادی/ ۱۳۱۷ هجری شمسی با حضور ایران و اخبار جنگ انگلیسی‌ها با مهاجران هلندی ساکن آفریقا بر سر ترانسوال)، شکواییه‌ها، تلگرام‌ها و مکتوبات ارسالی داخلی و خارجی درج می‌شد و علاوه بر آن، بخشی از هر شمارة روزنامه به یک مقاله اختصاص داشت که دارای مضامین سیاسی، اجتماعی، تاریخی، فرهنگی، اقتصادی و علمی بود. از جمله مهمترین مقالات سیاسی ـ اجتماعی روزنامة ثریا، که بیشتر آنها را کاشانی و گاه با عناوین عربی می‌نوشت، مقالة «نعم علم و نقم جهل» [۱۶]
سال ۱، ش ۳، ۲۸ جمادی الاخره ۱۳۱۶، ص۱۱ـ۱۴.
[۱۷]
سال اول، ش ۸، ۵ شعبان ۱۳۱۶، ص۸-۱۱.
و «هل یستوی الاعمی والبصیر» بود. [۱۸]
سال ۱، ش ۱۱، ۲۶ شعبان ۱۳۱۶، ص۱۱ـ۱۴.
[۱۹]
سال اول، ش ۱۸، ۱۵ شوال ۱۳۱۶، ص۱۰ـ۱۳.
۵ - دیدگاه کاشانی نسبت به جو حاکمکاشانی در سلسله مقالات «مصاحبه»، ضمن اشاره به نادانی، بی خبری، بی سوادی و فرصت طلبی رجال حاکم بر ایران، از پایمال شدن حقوق زنان، به خصوص در امر آموزش و تحصیل، از بعد از دوران مغول تا دوران خویش سخن گفته است. ۶ - چند عنوان مهم مقالات روزنامهعناوین برخی از مهمترین مقالات تاریخی ـ فرهنگی ثریا در دورة انتشار آن در قاهره عبارت‌اند از: «داریفوس» (دریفوس)، (صاحب منصب نظامی فرانسوی که به جاسوسی برای آلمانی‌ها و خیانت متهم شده بود) به قلم میرزا علی محمدخان کاشانی؛ [۲۰]
سال ۱، ش ۲ـ۹، ۲۰ جمادی الاخره ـ ۱۲ شعبان ۱۳۱۶.
«جزیرة کریت» (تاریخ این جزیره از زمان طوفان نوح تا تسخیر آن به دست قوای اسلام)، نوشتة عزتلو عبدالقادر افندی؛ [۲۱]
سال ۱، ش ۶-۱۱، ۲۰ رجب ـ ۲۶ شعبان ۱۳۱۶.
«تاریخ انگلستان» (از سال ۵۵ قبل از میلاد و سلطة رومی‌ها بر این سرزمین تا فتح ایرلند و سلطنت هانری دوم) به قلم عبدالحسین بمبئی در شماره‌های سال اول و دوم؛ و مقاله‌ای دربارة تاریخ کاشان با عنوان «کاشان قدیم و جدید»، نوشتة عبدالحسین بمبئی. [۲۲]
سال ۱، ش ۹، ۱۲ شعبان ۱۳۱۶، ص۱۲ـ۱۳.
در بارة جایگاه تجارت از آغاز قرون اخیر، به خصوص در اروپا و تفوق تجاری اروپاییان بر ممالک شرق، مقاله‌ای با عنوان «تجارت» به قلم عبدالحسین بمبئی در بیشتر شماره‌های سال اول روزنامه چاپ شد. مقالة دیگر در حوزة تجارت «الاحتکار آفت العمران» بود که کاشانی در تقبیح احتکار و ظلم محتکران نوشت. [۲۳]
سال ۱، ش ۲۲، ۱۳ ذیقعده ۱۳۱۶، ص۱۱ـ۱۳.
از جمله مقاله‌های علمی روزنامة ثریا، مقاله‌هایی در بارة طاعون با عناوین «طاعون در اسکندریه» و «تاریخ طاعون» بود. [۲۴]
سال ۱، ش ۳۲، ۲۴ محرم ۱۳۱۷، ص۴ـ۵.
کاشانی معتقد بود محتوای مقالات ثریا، از ابتدا یکسان ولی عناوین آنها مختلف و هدف از گفتگو در بارة اتحاد ملی،مذهب، تحصیل در خارج و گشودن مدارس، ترقی وطن، اجرای قانون، رعایت عدل و مساوات و سعادت دولت و مراعات احوال رعیت بوده است. [۲۵]
«ثریا»، سال ۱، ش ۲۷، ۱۹ ذیحجة ۱۳۱۶، ص۹ـ۱۰.
۷ - پایان انتشار در قاهرهآخرین شمارة روزنامة ثریا در قاهره (شمارة چهل و سوم از سال دوم) در ۱۷رجب ۱۳۱۸ منتشر شد. ۸ - انتشار مجدد در ایرانسید فرج الله حسینی بعد از بازگشت به وطن، از ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۳ ابتدا در تهران و بعدها در زادگاهش کاشان به نشر مجدد روزنامة ثریا پرداخت. اولین شمارة روزنامة ثریا در تهران، در ۲۳ محرم ۱۳۲۱ منتشر شد. چون حسینی نشر روزنامة ثریا را در تهران ادامة حیات این روزنامه در قاهره می‌دانست، برای نخستین شماره، سال پنجم را منظور نمود. در دورة سه سالة انتشار این روزنامه در تهران، بر خلاف انتشار آن در مصر، هیچ نظم و ترتیبی در چاپ و نشر آن وجود نداشت. هر چند در این سه سال، مقدمات جنبش مشروطه در حال شکل گیری و رشد بود، این روزنامه با اتخاذ روشی محافظه کارانه نه تنها در این راه اقدامی نکرد، بلکه با روزنامه‌های انقلابی و هواخواه مشروطه نیز وارد ستیزة قلمی شد، چنانکه کسروی [۲۶]
تاریخ مشروطة ایران، ص۴۱.
سال ششم روزنامه را بسیار پست و کشمکش آن را با حبل المتین و سخنان زشتی را که ثریا به مدیر آن نسبت داده، از معایب این روزنامه دانسته است. حسینی در پاسخ به حبل المتین، در خصوص قانون خواهی و برقراری حکومت مشروعه، می‌گوید که در دورة سلطنت عدل، سخن از مشروعه گفتن بیهوده است. [۲۷]
تاریخ مشروطة ایران، ص۴۱ و ۴۲.
علاوه بر انتشار آگهی‌ها، مقالات، مکتوبات و تلگرام‌هایی که از خارج و داخل کشور به دفتر روزنامه می‌رسید، اخبار روزنامه در دو قالب داخلی و خارجی درج می‌شد. از مهمترین خبرهای خارجی، اخبار جنگ روسیه و ژاپن بود که در بیشتر شماره‌های روزنامة ثریا به تفصیل به آن پرداخته شده است. بیشتر مقالات روزنامه در این دوران، مقالات تاریخی ـ اجتماعی بودند که غالبا حسینی آنها را می‌نوشت، از جمله: «تاریخ ادیان و ملل عالم»، [۲۸]
سال ۵، ش ۴ـ۷، ۱۵ صفر ـ۱۳ ربیع الاول ۱۳۲۱.
«فتوحات سلطان محمد ثانی»، [۲۹]
سال ۵، ش ۷ـ۱۱، ۱۳ ربیع الاول ـ ۱۹ ربیع الثانی ۱۳۲۱.
و «تاریخ جنگ‌های صلیبی»، [۳۰]
سال ۵، ش ۲۶، ۲۸ شعبان ۱۳۲۱، ص۱۲.
از معدود مقاله‌های سیاسی روزنامة ثریا در تهران، مقالة «درمان وطن یا دوای درد دل من» دربارة وطن خواهی و اتحاد و ترقی و بیداری مردم ایران، به قلم سید فرج الله حسینی [۳۱]
سال ۶، ش ۲۶، ۹ محرم ۱۳۲۳، ص۸.
و مقالة «لسان الغیب» نوشتة میرزا فتح الله خان سعیدالسلطنه در بارة ترقی و اتحاد ایران در چند شماره از سال ششم بود.یکی از اقدامات جالب توجه روزنامة ثریا، معرفی و بیان مطالب کتاب‌های گوناگون در هر شماره بود، مثلا صفحات متعددی از شماره‌های سال ششم (۱۳۲۳) و هفتم (۱۳۲۳) روزنامة ثریا در تهران، به معرفی کتاب وجوه تسمیه تالیف میرزا تقی خان دانش، اختصاص یافته بود. ۹ - سومین دوره انتشارحسینی دو سه سال بعد از انقلاب مشروطه، برای سومین بار به نشر روزنامة ثریا در زادگاهش، کاشان، همت گماشت. نخستین شمارة آن در کاشان در ۲۵ذیقعدة ۱۳۲۷، در چهار صفحه منتشر شد. انتشار این شماره مطابق با دوازدهمین سال تاسیس ثریا بود و در زیر اسم روزنامه، سال ۱۳۱۶ درج می‌شد. پس از انتشار شش شمارة ثریا در کاشان، حسینی، مدیر مسئول و فخرالواعظین، دبیر روزنامه گردیدند. سبک مندرجات و مطالب روزنامه در این دوره، با دوره‌هایی که ثریا در مصر و تهران منتشر می‌شد تفاوتی نداشت، جز آنکه در ثریا ی کاشان، بیشتر اخبار کاشان و اخبار انجمن ولایتی این شهر، همچون مدارس جدید، امور عدلیه، امور بلدیه، صورت هزینه‌های انجمن بلدیه و ضرورت ایجاد نظمیه برای کاشان درج می‌گردید. حسینی در شمارة اول این دوره شیوة روزنامه را حق گویی و حق نویسی، در نظر نگرفتن ملاحظات شخصی، گام برداشتن در جهت منافع مملکت و اصلاح امور، آگاه ساختن مردم از طریق مطالب سیاسی و مقالات مفید و دوری از تملق گویی ذکر کرد. [۳۲]
سال ۱۲، ش ۱، ۲۵ ذیقعدة ۱۳۲۷، ص۲.
۹.۱ - مهمترین مقالات این دورهاز مهمترین مقالات روزنامة ثریا در دوران انتشارش در کاشان، مقالة «کار را به اهل کار باید داد»، در ضرورت شایسته سالاری، به قلم حسینی [۳۳]
سال ۱۲، ش ۳، ۱۶ ذیحجة ۱۳۲۷.
و مقالة «وطن محتاج اتحاد است» نوشتة سید ابراهیم کاشانی در شماره‌های دوم و سوم همین سال بود.۱۰ - آخرین شماره روزنامهآخرین شمارة موجود از این روزنامه، شمارة دوازدهم به تاریخ ۶ صفر ۱۳۲۸ است. چند شماره از سال اول روزنامة ثریا چاپ قاهره و شماره‌های ۱ تا ۴۲ سال دوم در کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی موجود است. در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران چند شماره از سال اول، پنجم، ششم و هفتم این روزنامه چاپ تهران و تک شماره‌ای از سال دوازدهم چاپ کاشان نگهداری می‌شود. در مرکز اسناد و کتابخانة ملی ایران نیز چند شماره از سال اول، چاپ قاهره و چند شماره از سال پنجم، ششم و هفتم چاپ تهران موجود است. [۳۴]
محمدعلی تربیت، تاریخ مطبوعات ایران، در ادوارد گرانویل براون، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورة مشروطیت، ج۲، ترجمة محمدعباسی، تهران (۱۳۳۷ ش).
[۳۵]
حسن تقی زاده، زندگی طوفانی: خاطرات سید حسن تقی زاده، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۷۲ ش.
[۳۶]
یاسنت لویی رابینو، صورت جراید ایران و جرایدی که در خارج ایران به زبان فارسی طبع شده است، چاپ فرید قاسمی، تهران ۱۳۷۳ ش.
[۳۷]
احمد کسروی، تاریخ مشروطة ایران، تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «روزنامه ثریا»، شماره۴۲۳۱. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|